ศาสตราจารย์ หม่อมหลวงจิรายุ นพวงศ์ มีบทบาทสำคัญอย่างยิ่ง ในการพัฒนาภาควิชาภาษาไทย ของคณะอักษรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ซึ่งจากผลงานนี้ได้ก่อกำเนิดให้มีผู้ที่รัก และรู้ภาษาไทยเกิดขึ้นอีกซึ่งถือเป็นแหล่งผลิตครูทางภาษาไทยของประเทศ ศาสตราจารย์ หม่อมหลวงจิรายุ นพวงศ์ ได้วางพื้นฐาน และ ปรับปรุงหลักสูตรภาษาไทยให้มีความทันสมัย รวมทั้งได้ส่งเสริมสนับสนุนให้มีการศึกษาวิชาภาษาไทยไปถึงขั้นปริญญาเอก ในแง่มุมของคำศัพท์ภาษาไทย ศาสตราจารย์ หม่อมหลวงจิรายุ นพวงศ์ ได้บัญญัติคำขึ้นใหม่ โยเน้นให้มีความกะทัดรัด ออกเสียงง่าย ได้ใจความและความหมายชัดเจน อาทิเช่น สารัตถศึกษา , กิตติมศักดิ์ , กิตติกรรมประกาศ และ พฤทธาจารย์ เป็นต้น

ศาสตราจารย์ หม่อมหลวงจิรายุ นพวงศ์ ได้รับพระมหากรุณาธิคุณอย่างยิ่งคือ ได้เป็นพระอาจารย์ในวิชาบาลี และสันสกฤต ถวายพระอักษรแด่ สมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจ้า กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ตั้งแต่ครั้งยังทรงศึกษาที่โรงเรียนจิตรลดา และเรื่อยมาจนทรงเข้าศึกษาที่คณะอักษรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร ได้มีพระมหากรุณาธิคุณ โปรดเกล้าฯ แต่งตั้งให้ ศาสตราจารย์ หม่อมหลวงจิรายุ นพวงศ์ ดำรงตำแหน่งองคมนตรี